Quetta. Old Quetta Or Little London. Pashto History Blog
پخوانۍ کوټه؛ يا کوچنی لندن:
د کال ۱۸۷۷ په شروع کښي برطانوي فوج په کوټه باندي قبضه وکړه او ډېر ژر ئې د چهاوڼۍ او سول افسرانو دپاره د استوګني انتظامات شروع کړل. د انګرېزانو په کوټه باندي د قبضې دوه بنيادي مقاصد وو، اول دا چي د دې ځائ په پښتني قبائلو باندي د افغان اثراتو خاتمه وکړل شي او دوهم او چي هم په دغه لاره د افغانستان په جنوبي سيمو باندي سياسي او فوجي اثرات او اقدامات په اساني سره واچول شي.
په اول اپريل ۱۸۸۳ کښي د کوټي او پښين يوه ضلع جوړه کړل شوه او ښاغلی ايچ بي بارنس د دې نوي ضلعې اولين پوليټکل ايجنټ وټاکل شو. نن هم بارنس روډ د دۀ په نامۀ دی.
د Country of Balochistan مولف په کال ۱۸۷۷ کښي د کوټي ښار داسي بيانوي.
“د کوټي اب و هوا ډېره ښه ده. په ژمي کښي ښه ډېر بارانونه او واوره اوري. د ښار ټوله ابادي پښتانۀ دي دا ډېر بااخلاقه او صفا خلګ دي. کوټه همېشه د افغانستان برخه وه او د دې ځائ د خلګو روح هم له افغانستان سره تړلی دی.”
په اپريل ۱۸۸۰ کښي دلته يوه مضبوطه فوجي چهاوڼۍ جوړه کړل شوه او په اول سر کښي دلته ۱۲ زره فوج ؤ چي اوس تر لکهونو رسېدلی دی. د کوټي په چهاوڼۍ کښي د ټول برصغير تر ټولو پخوانی د فوجي سازو سامان زخيره وه او دغه The oldest arsenal په ۷ فروري ۱۸۸۰ کښي جوړ کړل شو. د E.M.E په بهرني ګېټ نن هم دغه تاريخ ليکل شوی دی.
د کوټي پخوانی تاريخ ډېر زوړ دی او په دې باندي ډېر څۀ ليکل کېدائ شي، خو زۀ دلته هغه څۀ وئيل غواړم چي ما په خپلو سترګو ليدلي يا له خپلو مشرانو اورېدلي دي. زۀ د انګرېز په زمانه کښي د پاکستان تر جوړېدلو تقريباً دوه کاله وړآندي په ميکانګي روډ باندي په مشهور ليډي ډفران هسپتال کښي پېدا شوم. زما مورکۍ به راته وئيل چي:
“په دې وخت ډېره واوره اورېدلې وه. کندهارۍ هوا چلېدله، سخته يخني وه. له چتونو څه تر مځکي پوري د يخي لړو سکيان زړېدل. له خوني او وارډ څه بهر وتل ډېر ګران ؤ. ما ډېري شپې په هسپتال کښي ځکه تېري کړې چي تۀ مي له يخني څه بچ کول غوښتې، بيا د يوې هفتې پس د خپل اکا په ټانګه کښي کورته راغلم. هغه وخت د اس ټانګه تر ټولو ښه شاهي سواري وه. او په ټول ښار کښي د ځيني افسرانو او خانانو علاوه بل هيچا ګاډۍ نۀ درلودلې.”
دا هغه ماحول ؤ چي زۀ پېدا شوم، زموږ کور د کاسيانو په پراخه کلا کښي ؤ. او دا کلا د مهردار غرۀ په لمن کښي وه. کله چي به موږ د خپل کور په چت اوختلو نو دا غر به په ژمي تک سپين ؤ او له نومبر څه تر اپريل پوري به ټول ژمی په واوره او بارانو کښي تېرېدی. موږ به کله کله د ډېري واوري په سوب په شپه شپه کښي خپل د کورنو چت څو څو ځله له واوري صفا کوی، ولي چي دا خطره وه چي له ډېري واوري څه چتونه ړنګ نۀ شي. د کال ۱۹۳۵ د زلزلې پس اکثر کورونه 7 Type جوړ کړل شوي وو. د نوي بلډنګ کوډ مطابق درانۀ او کچه کورونو او تعميراتو باندي سخته پابندي وه.
سهار به مو بيا په پراخو حوپليانو کښي د بهر وتلو دپاره په ژوره واوره کښي تګ راتګ دپاره لاري جوړي کړې. له چتونو څه تر مځکي پوري به د يخي پنډ پنډ لړو کسيان څو څو ورځي ځړېدلې. د لمر اثر به ختم شو او کندهارۍ هوا به خپل راج کوی. په هر کور کښي به د ژمي يوه مخصوصه خونه وه چېرته چي به د ضرورت ټول شيان وو او ټوله کورنۍ به دلته ژوند کوی.
د کاسيانو د کلي په پراخ او ښائسته جمات کښي به ځوانانو واوره و سائې ته راغونډ کړه او په سايه کښي به ئې لويه غونډۍ جوړه کړه، بيا به کلي والو هفته دو هفتې له دې صفا واوري څه شربتان او ائسکريم جوړول، دغه حال د بارانو هم وو. په ژمي کښي بې کچه بارانونه اورېدل. د کوټي د ژمي دومره يخ ؤ چي اکثر هست مند خلګ به له نومبر څه تر اپريل پوري سندهـ او کراچي ته ولاړ. تر دې حده چي مشن هسپتال به هم په ژمي کښي ښکارپور ته ولاړ او په بهار کښي به بېرته کوټي ته راوستل شو.
په بهار او اوړي کښي به کوټه زرغونه شوه، هره خواته به د سندتي او ګلابو خوشبو خوره شوه، باغونه به ګل ګلزار شو، د چشمو او کاريزونو اوبۀ به په مستي او غورځنګ شوې. له کچلاغ څه تر سرياب پوري تقريباً سل کاريزونه وو او هر کاريز به تر سل ايکړه څه زياته مځکه اوبوله، د دې علاوه بې شمېره قدرتي چشمې وې چي شپه ورځ به ئې خوږې اوبه شندلې. ټوله سيمه زرغونه وه، فصلونه وو، باغونه وو، خصوصاً غنم، اوربشي، شپشتي، سيب، بادام، انار، انګور، الوچې، زردالو، شفتالو او هر قسم سبزياني کرل کېدلې. پسونه، اوزې، غوائي او نور څاروي بې حسابه وو، ولي چي قدرتي واښه او ځنګلات ډېر زيات وو.
د کوټي ښار د شا و خوا په غرونو کښي بې کچه قدرتي ځنګلات وو، خصوصاً د صنوبر او شنو ځنګلات وو. په مهردار، زرغون او تکتو غرونو کښي دومره واښه، اوچت قدرتي بوټي، ځنګلات او چشمې وې چي دا د قدرتي حيات دپاره ډېره ښائسته نرسري وه. په دې غرونو کښي ځنګلي پسونه، سويان، اوزې، پړانګان، لېوان، کوږ، ګيدړي، هر څه ډېر وو، خو مسئله دا وه چي د ښار او کلو دپاره په دومره يخني کښي هم د کورني ضرورت دپاره نۀ خو بجلي وه، نۀ ګيس او نۀ کوئله. ځکه ټول ګزران په دې ځنګلي بوټو او ونو باندي ؤ. په هر کور کښي يوه دوه خرۀ ساتل ضروري ؤ، ولي چي د کورني ضرورت او د ژمي دپاره خاشاک جمع کول ضروري ؤ. په هغه وخت له سندهـ څه د سوځلو دپاره ډېر لرګي راتلل، ځکه په ښار کښي به ځائ په ځائ د لرګيو ټالونه وو. خو غربت او ناداري وه او د ا رزاني په دې وخت کښي هم ډېرو خلګو د سوځلو لرګي نۀ شو رانيولی. ځکه ئې له غرو څه خاشاک راوړل. زموږ يو شناخته محمد نور اکا او سيد محمد اکا او نورو ډېرو خلګو خو دا خپل روزګار جوړ کړی ؤ چي له غرۀ څه به ئې د صنوبر لرګي او خاشاک راوړل او په کلي والو به ئې خرڅول. زما يادېږي چي د خرۀ د يو بار بيعه څورالس انې يا يوه روپۍ وه. يو ځل د محمد نور اکا خر په زرغون غرۀ کښي پړانګانو وخوړی، ځکه هغه ډېر خفه ؤ ولي چي پړانګانو يوازي د دۀ خر نۀ ؤ خوړلی بلکې د دۀ روزګار ئې ختم کړی ؤ. د کلي خلګو ورته وئيل. ” تۀ فکر مۀ کوه موږ پيسې درکوو ځان لره بل خر رانيسه او بيا ئې ډېري پيسې ورکړې او محمد نور اکا د يو پر ځائ دوه خرۀ رانيول.
د ښار خلګ د ښکار ډېر شوقين وو. چا به توپکان په اوږه اخستي په غرۀ مخه کړه او چا به زبردسته ښکاري سپي يعني “تازيان” ساتلي وو. د حکومت لخوا په ځنګلاتو شکولو، او ښکار باندي هيڅ بنديز نۀ ؤ او نۀ اوس شته، ځکه دا قدرتي ځنګلات او ځنګلي حيات رو رو ختمېدل.، ما چي څه وخت د کوټي او کاسيانو کتاب ليکی نو يوه ځوان راته وئيل چي زما پلار دومره اوچت ښکاري ؤ چي دۀ درې سوه ځنګلي پسونه Ibex ويشتلي وو. دغه ډول ټولو بهادرانو به په فخر دا وئيل چي دوئ د دې ځنګلي حيات په تباهي کښي څومره لويه برخه اخستې ده. نن تش د نامۀ په قدرتي پارک چلتن غرۀ کښي ځيني حيوانان موجود دي. محکمه ځنګلات د دې په نامۀ باندي تنخواوي او مراعات اخلي. زما يقين دی چي د دې چلتن مار خور تر شمېر د محکمې افسران او ملازمين ډېر دي. دغه چلتن غر د سېل ځائ ؤ. د شنو پراخ ځنګل ؤ. قدرتي چشمې وې. د يوه ژمي واوره به تر دوهم ژمي پوري پرته وه. دومره بوټي او ځنګل ؤ چي په اساني لاره پېدا کول ګران کار ؤ. خو اوس هلته هم د National park باوجود هيڅ نشته، سيوائې د يو وړوکي ميوزيم چېرته چي د مار خور پړانګانو او ځنګل تصويرونه په دېوالونو را ځړېږي او بس.
زۀ چي لا ډېر ماشوم وم نو په کلي کښي بجلي نۀ وه، خو قسم قسم څراغونه به د هر کور زينت وو. له ماځيګر څه به د دې څراغونو صفائي تېل يعني ګاسليټ شيشې او پليتې صفا کېدلې. چا به وئيل دا انګرېزي څراغ دی او چا به وئيل دا هندوستاني. په هر کور او کوټې په مخ يا کنج کښي به د اور دپاره يو نغری ؤ، چېرته چي به اور بلېدلی، خونه به که څه هم دودنه وه خو توده به وه. په دغه نغري کښي به چائ. ډوډۍ، کټوه او د اوبو تودولو لوشي هم پراته وو. دغه ډول دا نغري کثير المقاصد کار کوی. ټول خاندان به په دې راغونډ ؤ، نۀ ريډيو وه، نۀ اخبار. ځکه به اولسي مجلسونه د علم خبرتيا او دانش ذريعه ؤ.
زما يادېږي چي کله به موږ د غنمو فصل اخست نو د علاقې ډېر خوار غريب به راټول شول، دا يو روايت ؤ چي د حشر يا د غريبانو د حق په توګه و هر چاته مناسبه برخه ورکول کېدله. و چا ته جواب ورکول ګناه او بې قدري ګڼل کېده. د مېلمستيا دا حال ؤ چي تقريباً په هر کور کښي مهمان خانه يا غټ بيټهک ضروري ګڼل کېدی. يو له بل سره به روا داري، مېلمستيا، عزت او احترام لازمي ګڼل کېدی. زما انا به قصه کوله چي “زموږ په کلي کښي يو هندو بهګوان يا بوان داس استوګن ؤ. او اکثر به زموږ کره د ډوډۍ دپاره راتلی، او کله کله به ما ټوکه ورسره کوله چي هلکه نن خو موږ د غوائي غوښه پخ کړې ده او هندوان د غوائي غوښه نۀ خوري. نو دۀ به په خندا خندا راته وئيل چي انا هر شی په بسم الله بسم الله پخوئ ځکه د هغې د لاس هر شی حلال دی، راواچوه چي نن ئې زۀ خپل کورته هم يوسم.”
که څۀ هم د چادري يا برقعې رواج ډېر کم ؤ خو زنانو به غټ غټ سپين پړوني په سر کړي وو او د پردې به ئې خاص خيال ساتی. د کاسيانو د کلا په منځ کښي لوئ جامع مسجد ؤ او د دې جمات دباندي ښه ښائسته رنګيني د سيمټو پخې تهړي جوړي کړل شوي وې. دا د کوټي ښار تر ټولو غټ، ښائسته او تاريخي جمات ؤ، د کلي مشران به اکثر د ماځيګر څه تر ماښام لمانځه تر وخته دلته په دې تهړه ناست وو او ګپي به ئې کولې، د دوئ د احترام دا حد ؤ چي په دې وخت کښي به د کلي زناني د ضروري غرض دپاره هم له کورو څه نۀ راوتلې. او موږ هلکان به په ډېر ادب او احترام داسي تېرېدلو لکه موږ چي فرشتې يو، او هيڅ کله مو هيڅ بد نۀ وي کړي. د کلي هر ماشوم د هر چا زوئ ؤ او هره زنانه لور وه، ځکه د دوئ خيال ساتنه او عزت يوه اجتماعي ذمه واري ګڼل کېده. د کلي په هر کور کښي د عام ضرورت علاوه هم د خصوصي وختونو او مواقع دپاره لوښي، دېګونه، غالۍ، کمبلي د ناستي او ودېدلو بسترې جوړول او ايښول ضروري ؤ، ولي چي د کلي غم، ښادي مشترکه وه. هر چا به د ضرورت شيان سره شريک کړل. هغه وخت د بازاري پوخت او ښادي هال تصور هم نۀ ؤ. کورونه غټ وو او زړونه تر هغه لا هم ډېر غټ وو.
زما پلار راته وئيل چي دا څه وخت په کال ۱۹۲۹ کښي د غازي امان الله خان کورنۍ کوټي ته راغله. نو څو مياشتي دلته زموږ په کلي کښي د ملک جان محمد کاسي مېلمانۀ وو. د کلي ټولو خلګو له خپل خپل کورونو نوي لوښي، نوي بسترې، نيالياني، بالښتان ور وړل چي د باچا صاحب د کورنۍ عزت او احترام په شاهي انداز وکړل شي، هره ورځ به څو څو پسونه حلالېدل او د کلي هر هست مند به په دې کښي خپله خپله برخه کوله.
د څه وخت پس په کلي کښي د بجلۍ کمبې ولګول شوې او خلګو بجلۍ ولګولې او د څراغونو له جنجال څه خلاص شول، دا وړوکی بجلي ګهر د چاوڼۍ په حد کښي په موجوده زرغون روډ باندي په بجلي ګهر روډ ښاغلي برجومل جوړ کړی، اورېدل مو چي دا يو پرائيوټ بجلي ګهر ؤ. خو د دې باوجود چي ډېر وړوکی ؤ خو و ټول ښار چهاوڼۍ ته ئې بجلي ور کوله. هغه وخت په ډکشنري کښي د لوډ شيډنګ ټکی نۀ ؤ. ټول کورونه او ښار روڼ ؤ.
د کوټي ښار د مئ ۱۹۳۵ پس له نوي سره ترتيب او جوړ شو. د هغه وخت له حسابه دا ډېر پراخ بازارونه او سړکونه وو. مشرانو به وئيل چي انګرېزانو د راتلونکي پنځوس کلو د ضرورياتو مطابق دا نوی ښار جوړ کړی ؤ، او دا هم حقيقت دی چي له کال ۱۹۳۵ څه تر کال ۱۹۷۰ پوري د ښاري ضرورت ټول سهوليات موجود وو، نۀ د اوبو مسئله وه، نۀ د نکاسي مسئله، نۀ کله ټريفک جام شو او نۀ د صفائي مسئله جوړه شوه. د ښار په بازارونو، ګلۍ، کوڅو کښي د سړکونو په غاړه بې شمېره زرغونې وني وې. د صدا بهارونو او چنار د يخي سائې په سوب و موجوده زرغون روډ ته ټهنډي سړک وئيل کېدی. په ميکانګي روډ صادق شهيد روډ او کندهاري بازار کښي د کاريز روڼي او يخي والې بهېدلې. په دواړو اړخو د شهتوت اوچتي وني وې. کندهاري بازار د غټو غټو راشن دکانونو او د فالودې، د دکانونو دپاره ډېر شهرت درلود. نور محمد اکا به په دوبي له مهردار غرۀ څه قدرتي واوره راوړله او د فالودې په دکانو به ئې خرڅوله. له دې څه اندازه کېدائ شي چي په اوړي کښي هم د کوټي موسم څومره خنک ؤ.
يو وخت په الګيلاني روډ زموږ د سيبو باغ ؤ، د دې باغ په وتاک کښي يو درې څلور فټه کډی ؤ او د اوبو چشمه وه. په ژمي کښي به ئې نيم باغ اوبوی او په اوړي کښي به درې څلور فټه ژوره وه. باغوانانو به له دې چشمې څه د لاس په بالټۍ اوبه را ايستلې، بيا په کال ۱۹۷۲ کښي ما دلته نوی کور جوړ کړ او د اوبو دپاره مي وړوکی څاه اووهي نو تقريباً په شل فټه دومره اوبه را ووتلې چي تقريباً پنځلسه کاله زموږ د کور او ګلانو دپاره بس وې.
زموږ په ځواني کښي د جان محمد روډ، الګيلاني روډ او تر سرياب پاټکه پوري ؤ. دې علاقې ته زياتيان وئيل کېدل، ما يوه ورځ له خپل خدائ بخښلي پلار څه تپوس وکړ چي و دې ته زياتيان ولي وائي؟. نو دۀ ر اته ووئيل بچيه! په دې مځکه کښي دومره اوبه چشمې او دلدل دی چي دلته د قدرتي واښو سيوا بل هيڅ فصل نۀ کېږي، ځکه و دې ته زياتيان يا ا ضافي مځکه وئيل کېږي. هم دغه حال د بروري لوړې د شا و خوا د مځکو ؤ، چېرته چي د قدرتي چشمو شمېر نۀ شو کېدلائ. په دېبه او ترخه کښي موږ د اوبو دپاره يو وړوکی څاه کيندلی ؤ، هغه به سر و کال ډک ؤ او په ژمي يا د بارانو په موسم کښي به د څاه اوبه په خپل مخ رابهېدلې. زما پلار د دې څه شا و خوا يو وړوکی دېوال ځکه ووهی چي څوک ور ونۀ لوېږي.
د اخوند بابا زيارت له څنګه د لوړې و خواته و ماشومانو ته د تګ ځکه اجازه نۀ وه چي دا ډېره دلدلي مځکه وه او لوړه به هم ټول کال د نهر غوندي له اوبو ډکه وه هم دغه زموږ دپاره د پکنک ښائسته ځائ ؤ. ټول کاسيانو به د کوزدې، ودونو سرکلي او نورو د خوشحالي په وخت هم دلته د اخوند بابا په زيارت کښي مېلې کولې.
او عجبه خبره دا ده چي د ګاډيانو سرکاري رجسټرېشن نمبر پر ځائ په هغو باندي تش د سينيټر MPA. MNA علاوه د قبائلو نومونه ليکلي شوي وو. لکه مينګل، زهري، ساتکزی، مګسي، جمالي، اچکزی، کاکړ وغيره. په زرغون روډ او شا و خوا کښي د ګورنر، وزيراعلٰی او نورو معتبرينو غټ غټ تصويرونه لګېدلي دي لکه دوئ چي هيڅوک نۀ پېژني؟
د امن، خوشحالۍ او ښه سباوون ټولي لاري بندي شوي دي، يوازي د کرپشن او زور زوروري لاري ورځ په ورځ زياتېږي، دغه دی زموږ ښار زموږ وطن او زموږ د ځوانانو او راتلونکي نسل تور سباوون.
د دغه کندهاري بازار له څنګه سره د وزير محمد روډ په شا و خوا کښي يو غټ بازار حسن ؤ، چېرته چي له انډيا او پنجاب څه ډېرو ښائستو نازنينو د خپل حسن نندارې ښکاره کولې. او د ښار اميرانو او ځوانانو به د حسن او رقص مزې اخستلې. زۀ په ژوند کښي اول ځل دې بازار ته هغه وخت ورغلم چي په ټي وي کښي پروډيوسر شوم.
قصه داسي وه چي زموږ يو سينئير پروډيوسر په ټي وي پروګرام کښي د دې بازار يوه ښائسته رقاصه محموده بټ راغوښتې وه، هغې به په خپرونه کښي رقص کوی. خو په ټاکلي وخت رانغله ځکه صاحب وماته امر وکړ چي ګاډۍ بوځه او محموده بټ راوله. زۀ ډېر حيران او پريشانه شوم، ولي چي ما دا بازار کله هم نۀ ؤ ليدلی، ځکه مي ډېري بهانې ورته وکړې خو ډيوټي هم کول ؤ، ځکه مجبوراً ورغلم، و ډرائيور ته کوټه معلومه وه، زۀ ئې نېغ ور ورسولم. دا واقعي ښائسته ښځه او ښه رقاصه وه. ما ټي وي سينټر ته په خاموشي راورسوله او و خپل سينئير پروډيوسر ته مي په لاس ورکړه، خو له ډېري خواشينۍ هغه ټوله شپه ما روڼه تېره کړه او دا فکر مي کوی چي آخر ولي؟ څۀ سوب دی چي زموږ د هېواد ځواني او ښائسته ښځي و دې کاروبار ته مجبوره کړل شوي دي. بيا په کال ۱۹۷۷ کښي دا بازار بند شو.
د ښار د صفائي دا حال ؤ چي سهار وختي به په ټول ښار کښي د ميونسپل جمعه دارانا راوتلي وو، ټول سړکونه لاري او نالۍ به صفا شوي وې. ځائ په ځائ به بشتيانو اوبه هم پاشلي وې. زما يادېږي چي د کوټي ميونسپلټي يو سپين ږيری مشر محترم الکوزی صاحب، چيئرمين ؤ. هغه به ډنډه په لاس کښي په ښار کښي پېدل ګشت کوی، هره نالۍ او کچره دان به ئې پخپله کتی او د هيڅ قسم رعايت روا داره نۀ ؤ. د مونسپلټي انسپکټرانو به د خپلو علاقو ذمه واري پوره کوله.
د کوټي چهاوڼۍ دومره ګل ګلزار او ښائسته وه چي خلګ ئې په ديد نۀ مړېدل. د ښار سفيد پوشه خلګو به نيمه ورځ په چهاوڼۍ کښي په سېل او واک تېره کړه. نۀ څه بنديزونه وو، نۀ چا تپوس کوی. فوج و ځان ته حکمران نۀ بلکې تنخوا داره ملازم وئيل. او اوس دوئ حکمرانان دي او اولس غلامان.
په ميکانګي روډ باندي د ښار دوه ډېر اهم سکولان اسلاميه هائي سکول او ټيکنيکل هائي سکول ؤ. دا دواړه سکولان ډېر پراخ وو او داسي ښکارېدل لکه دا چي سکولان نۀ بلکې باغونه وي. په دې کښي دسېب او زردالو او چمبيلي ډېري وني وې. د دواړو سکولونو په منځ کښي مالي باغ ؤ. دا د ښار په منځ کښي يو ډېر ښائسته پارک ؤ. دلته هم د مېوې وني، چينارونه او د چلغوزې اوچتي وني وې. دغه مالي باغ د ښار سياسي، ثقافتي او د لوبو لوئ مرکز ؤ. زۀ چي ډېر وړوکی وم نو هغه وخت دلته يوه سياسي جلسه شوې وه. ما په ژوند کښي په اول ځل خان عبدالغفار خان او خان عبدالصمد خان هم په دغه جلسه کښي ليدلي وو. د مالي باغ، پارک، سټيډيم او دواړو سکولونو مځکه کاسيانو وقف کړې وه.
مالي باغ د اختر په شپو کښي د ثقافتي ژوند مرکز ؤ. دلته به د غېږي مقابلې او د بېلو بېلو قبائلو اولسي اتڼونه کېدل. په دې کښي په خصوصي سره ناصري او بړېڅي اتڼونه دومره ښکلي وو چي زړونه به ئې مست کړه او هر چا به غوښت چي کاش که ما هم داسي اتڼ کولائ شو. ډولونه دوه دوه درې درې وو. د چا به رنګين دسمالونه په لاس کښي وو او چابه توري رقصولې. د کاکړانو اتڼونه له هارمونيم باجې سره کېدل. بړېچانو به د کورس په انداز کښي د اتڼ ټپې هم وئيلې. هيچا نۀ ګلان شوکول نۀ ئې چمن خرابوی. د مالي باغ دا ټوله پارک او د څنګ سکولونه د تازي کاريز په اوبو زرغونه وو.
د دې علاوه هم دغه مالي باغ د اختر په شپو کښي د اولسي مېلې مېدان ؤ. دلته به له ټولي پښتونخوا او کندهار څه ښه ښاغلي سندرغاړي راغلل. درې څلور شپې به د راګ رنګ د موسيقي اهنګ او اوازونه پورته کېدل. تمبوګان به اولګېدل، په لوئ شمېر به د دې سندرغاړو د هنر د ستائيني دپاره خلګ راتلل. خلګو به په خوشحالي د دې سندرغاړو مالي مرسته هم کوله. په حقيقت کښي د کوټي شېخ مانده، پښين ،ګلستان او چمن دغه اختريزه ثقافتي مېلې د فن او هنر نرسرياني وې، ولي چي تر دې وخته لا په کوټه کښي نۀ خو ريډيو وه، نۀ ټيلي ويژن راغلی ؤ. دغه ډول د هري خوشحالي په وخت لکه کوزدې، ودونه وغيره کښي به خلګو سندرغاړي راغوښتل او ټوله شپه به د اتڼ رقص او موسيقي او خوشحاله محفلونه کېدل.
هم په دغه مالي باغ کښي صادق شهيد فټ بال ګراؤنډ ؤ. ما په اولي ځواني کښي ملک صادق شهيد هم په دغه فټ بال ګراونډ کښي ليدلی ؤ، هغه وخت دی د ګل غوندي ښائسته ځوان سياست دان نۀ ؤ بلکې د پوليس انسپکټر ؤ. وئيل کېدی چي صادق شهيد د پوليس ټريننګ په دوران کښي هم د خپل صلاحيت په سوب خصوصي تمغه Sward of Honour اخستی ؤ. په دې ګراؤنډ کښي له سپرلي څه تر مني پوري هره ورځ له ماپښين څه تر ماښام پوري د فټ بال لوبي کېدلې. د ټول پاکستان څه بهترين ټيمونه راتلل او پرله پسې ټورنامنټس کېدل. د ټيکنيکل سکول و خواته به سټيج لګېدلی ؤ. په ګراموفون باجا به مستي او مشهوره انډين نغمې ږغېدلې. کله کله به سرکاري بېنډهم راغلی، خصوصاً د فائنل ميچونو دپاره هر کله به دا ګراؤنډ له انسانانو ډک ؤ. ولي چي د بلوچستان ټولو خلګو به دا لوبه ډېره خوښوله. و لوبغاړو ته به انعامونه ورکول کېدل او و دوئ ته به د هيرو غوندي عزت ورکول کېدی. په هغه وخت کښي د کوټي ډېر فټ بالران په قامي ډول شهرت درلود او اول په ال انډيا ټيم او بيا د ازادۍ پس د پاکستان په قامي ټيم کښي لوبغاړي وو. په دې مشهوره فټ بالرانو کښي اوس هم زما د ځيني خلګو نومونه يادېږي لکه تاج محمد سينئير، محمد رفيق کاسی، اغا زمان شاه، حاجي بمبار، تاج جونئير، اسماعيل درانی، قيوم چنګېزي وغيره. دا ګراؤنډ د کاسيانو له کلي سره ډېر نږدې ؤ ځکه به هر ماځيګر موږ دلته راتلو. ډېر د خوشحالۍ امن او قدر وخت ؤ. نۀ کله جهګړه وشوه نۀ څه فساد.
د دې علاوه په ښار کښي تقريباً اتۀ سينماوي وې. هغه وخت خلګو و سينما ته بائسکوپ وئيل. په دې سينماؤ کښي انګرېزي، انډين او پاکستاني فلومونه چلېدل. تر ټولو زيات شهرت انډين فلمو درلود، په هره سينما به رش جوړ ؤ. اکثر فلمونه عشقيه ؤ. ډېر اعلٰی تخليقي فلمونه ؤ او د موسيقي او نغمو د شهرت ئې دا حال ؤ چي نن هم د اويا اتيا کلو پس د لتا، محمد رفيع، طلعت، مکېش او کشور کمار نغمې خلګ په ډېر شوق اوري او و دې ته سدا بهار موسيقي وائي. په ښار کښي بې شمېره داسي خلګ هم وو چي يو فلم ئې نۀ قضا کوی او چي کوم فلم به ئې خوښ شو نو اتۀ يا لس واره به ئي کتی، هغه وخت دليپ کمار، راج کپور، مدعو بالا، وجنتي مالا، نور جهان، سدهير، درپن، صبيحه او نور فلمي اداکاران د خلګو هېروز وو. دا يو Idealsit دور ؤ. په خيالي دنيا کښي خلګو د ميني او ښه سباوون خوبونه ليدل.
د ښار په هر روډ باندي خصوصاً اينډرسن روډ يعني موجوده جناح روډ، کندهاري بازار، او لياقت روډ باندي ډېر ښائسته صفا او پراخ هوټلان وو، چېرته چي به مشران، خانان، ملکان، سياست دانان او ځوانان راتله. چائ، ډوډۍ به ئې خوړلې او مجلسونه به ئې هم کول. په حقيقت کښي دا هوټلان د تهذيب، ثقافت، اولسي تړون او تعلق مرکزونه وو، ما پخپلو سترګو خان شهيد عبدالصمد خان اڅکزی، ارباب عبدالقادر، نواب جوګيزی، نواب اکبر بګټی، خېر بخش مري، ملک عبدالصادق کاسی، او ملک عثمان کاسي غوندي سياسي رهبران په دغو هوټلانو کښي ليدلي دي. په ګراموفون باجا به په لوئ ږغ هندي فلمي نغمې ژغېدلې، ډېرو خلګو خو يوازي د دې نغمو د اورېدلو دپاره په دې هوټلانو کښي ورځي تېرولې. يو وخت زۀ له خپل ماما سره يو هوټل ته ورغلم هلته هغه وخت د داغ فلم يوه نغمه “چاند ایک بیوہ کی جوڑی کی طرح ٹوٹا ہوا” چلېدله او دا نغمه څو څو واره وچلېدله، زما ماما په کاونټر باندي ناست له سړي تپوس وکړی “ولي دي دا يو ريکارډ په ايښی دی” هغه اوخندل او بيا ئې و يو سړي ته اشاره وکړه او وئيل ئې. ” و هغه عاشق ته وګوره. دا په عشق کښي لېونی دی او دا نغمه د دۀ د زړۀ ږغ دی، هره ورځ راسي او دا يوه نغمه پنځه شپږ واره اوري. که موږ انکار ورته وکړو نو خپل سر له دې ټيبل سره وهي ځکه نو موږ مجبوراً د دۀ فرمائش پوره کوو.” دغه عشقيه انداز بې شمېره ځوانانو خپل کړی ؤ. دا د عشق، ميني او ورورولي دور ؤ.
د هغه وخت د کوټي په ښار کښي نۀ خو څه پرائيوټ تجارتي هسپتالونه وو، نۀ غټ غټ ډاکټري فيسان. په ټول ښار کښي شپږ اتۀ شريفه انسان دوسته او خدائ ترسه ډاکټران وو، لکه خدائ بخښلی ډاکټر شير محمد، ډاکټر يوسف طور، ډاکټر عبدالجبار، کيپټن ډاکټر محمد ايوب، ډاکټر ياسين او ډاکټر حميد کاکړ. دې ډاکټرانو د اميرانو او غريبانو مفت علاج کوی. د دوئ ټول فيس دوې درې روپۍ وې، او په دې کښي د ستني او دوا خرڅ هم شامل ؤ. الله پاک مهربانه ؤ او هم د دې ډاکټرانو په لاس کښي دومره شفا وه چي هر مرض علاج به په ډېر کم خرڅ وشو.
سول هسپتال په حقيقي معنٰی يو ښه هسپتال ؤ. د دې ايم ايس ډاکټر عبدالخالق کاسی ؤ چي ډېر ښه ډاکټر ؤ او اعلٰی منظم ؤ. د دې علاوه ډاکټر الله بخش، ډاکټر جعفر، ارباب محمد يوسف، ډاکټر عبدالمالک او نور ډېر بې لوثه خدمت ګاره ډاکټران وو. ټول علاج او دوا مفته وه، و هيچا ته د کراچي يا لاهور د علاج حاجت نۀ ؤ. خو نن ټول ښار په پرائيوټ هسپتالونو ډک دی، او کروړونو روپو په لګښت هسپتالونه ځائ په ځائ جوړ شوي دي او ډاکټران قصابان جوړ شوي دي. فيس او دوا د اميرانو د وسه هم تير دي خو بيا هم شفا نشته. د غريب تپوس هيڅوک نۀ کوي.
پاته ليکنه او عکسي البوم دلته په لينک کي...
در محمد کاسی
Comments
Post a Comment
Thanks for visiting Pashto Times. Hope you visit us again and share our articles on social media with your friends.